"انتظار مذهب اعتراض" سخنرانی شریعتی در ۸ آبان ۱۳۵۰  در حسینیه ارشاد است. این سخنرانی در مجموعه اثار شماره ۹ تحت عنوان "حسین وارث آدم" (ص ۲۵۳-۳۰۴) به چاپ رسیده است و تنها متن شریعتی در خصوص موعود گرایی شیعی است.  از این رو علی رغم طبیعت متن- که شفاهی است- حجم اندک مطلب -در پنجاه صفحه – و موردی و خاص بودن آن- این بحث در آثار شریعتی ادامه نیافته است-، از جایگاه قابل توجهی در مجموعه آثار وی برخوردار است.

عنوان سخنرانی، در واقع  صورتبندی  نظریه ی اصلی شریعتی در طرح انتظار به عنوان اعتراض اجتماعی است و ارائه ی تیپولوژی‌ای از چهره ی "منتظر" به عنوان چهره ی "معترض". در بخش اول سخنرانی خود، شریعتی به طرح "کلیات طرز تفکر شیعه امروز در باره امام زمان" می پردازد و  با  اشاره به تلقی انتظار و مهدی موعود و آخرالزمان در نزد "غیر مذهبی‌های تحصیلکرده"، "مذهبی‌های متجدد" ،"توده ی مذهبی" و "روحانیون"،  به ارزیابی و نقد این  مواضع می پردازد و رویکرد خود را بدین ترتیب معرفی میکند که "بیاییم به جای اینکه اذهان و افکار را درگیر مطالب ذهنی و کلامی قدیم و جدید کنیم، به پرسش مهمتری پاسخ دهیم و آن اینکه اعتقاد به این اصل چه  تاثیری بر جامعه و سرنوشت فردای ما دارد؟"

با این وصف شریعتی در پرداخت به مساله ی انتظار رویکردی کارکردگرایانه اتخاذ می کند و موضوع خود را مطالعه ی نقش اجتماعی اعتقاد به اصل انتظار قرار میدهد. چه کسی منتظر است؟ چرا منتظر است؟ انتظار او چه نقش اجتماعی‌ای ایفا میکند؟ اینها اهم پرسش‌های شریعتی در انتظار مذهب اعتراض است. شریعتی انتظار را بر چهار پایه استوار میداند: ۱. اسارت. ۲. غیبت. ۳. انتظار. ۴. نجات و اشاره میکند که دو نوع انتظار وجود دارد که درست ضد یکدیگرند، یکی بزرگترین عامل انحطاط  و دیگری بزرگترین عامل حرکت است. یکی توجیه وضع موجود است و دیگری اعتراض بدان. انتظار مثبت و انتظار منفی. انتظار منفی "اعتقاد به انتظار و نجاتبخش غیبی، بزرگترین سلاح برای دفاع از وضع موجود و بزرگترین عاملی است که به مردم بباورانند که به ظلم تن دهند  تا وقتیکه نجات در آخر الزمان پیش بیاید  و آن هم به دست او و نه من و تو"! از نظر شریعتی "غیبت" از طرفی بهترین فرصت برای حاکمیت تثلیث زر و زور و تزویر و "گروهی است که  هیچگونه صلاحیت نیابت امام غایب را ندارند  تا زمام افکار و ایمان و شکل عقاید و سرنوشت زندگی اجتماعی  و مسئولیت‌های مردم را به دست گرفته و خلق را به نام دین و به نیابت امامت حقیقی او به هر جا که خودشان و همدستانشان می خواهند برانند".  اما شریعتی  انتظار مثبت را در چهار محور مورد ارزیابی قرار می دهد:

۱. انتظار به عنوان یک اصل اجتماعی که در مطالعات اجتماعی موعودگرایی  messianism  بدان پرداخته شده است.

۲. انتظار به عنوان سنتز تضاد میان دو اصل متناقض "حقیقت" و "واقعیت" که در تضاد میان واقعیت باطل حاکم و حقیقت نجاتبخش محکوم تجلی می یابد و نقش یک ضد واقعیت را ایفا میکند  و " اگر این انتظار را ملت محکوم از دست داد، محکومیت را به عنوان سرنوشت محتومش برای همیشه خواهد پذیرفت".

۳. انتظار از منظر فلسفه ی تاریخ به معنای این "اعتقاد که  جبر قطعی تاریخ به نفع عدالت تمام می شود" و "همچون سلاحی است که اراده ی عدالتخواهان و امید ستمدیدگان را به آینده بیشتر کرده و آنها را مجهزتر و متحرکتر خواهد کرد".

۴. انتظار به عنوان تسلسل و وحدت تاریخی که سه دوره را به هم متصل میکند: "دوره اول نبوت، دوره دوم امامت و پس از آن غیبت که در آن نه نبوت وجود دارد و نه امامت حکومت عینی دارد".

شریعتی تصریح میکند که " تاریخ عدالتخواهی یک جریان به هم پیوسته است و مبارزه به خاطر آزادی و عدالت مثل یک رودخانه در بستر زمان جریان دارد، ابراهیم است و موسی است و عیسی است و محمد است و علی است و حسن است و حسین و همینطور تا آخر الزمان...ادامه دارد. اعتقاد به اینکه منجی نهایی تاریخ بشر، دنباله ائمه شیعه و دوازدهمین امام است، به این معناست که آن انقلاب جهانی و پیروزی آخرین، دنباله یک نهضت بزرگ عدالتخواهی علیه ظلم در جهان و در طول زمان است، نهضتی که در یک دوره نبوت، رهبریش کرد و بعد از خاتمیت، امامت و سپس در دوران طولانی غیبت، علم".

انتظار مذهب اعتراض را می توان از طرفی به عنوان متنی شیعی خواند که در آن شریعتی، تحلیل انتقادی کارکرد اجتماعی و سیاسی انتظار را در تاریخ تشیع مورد ارزیابی  قرار میدهد و به این عنوان می توان این مطلب را در مجموعه ی متون اصلاح گرایان دینی دسته بندی نمود که در آن نظریاتی چون علم، به عنوان راهنما در عصر غیبت، مناقشه آمیز شد. از سوی دیگر این اثر، واجد سویه‌ای عام تر نیز هست و می توان این نظریه را در ادامه  مجموعه ی مطالعات اجتماعی مسیانیسم از مانهایم تا بلوخ  ارزیابی نمود که بر وجه اتوپیایی انتظار به عنوان نظریه ی انقلاب مستمر و کارکرد اعتراضی در نقد نظم موجود،  ضد سلطه و ضد قدرت آن پرداخته اند. طبیعت شفاهی متن  اما، درآمیختگی مهدویت خاص شیعی و موعودگرایی در شکل عام آن، طرح گذرای نظریات اصلاحی بسیار، در هم تنیدگی تحلیل اجتماعی و رویکرد اصلاح گرایانه همچون اغلب سخنرانیهای شریعتی، نیازمند استخراج مباحث و تفکیک سطوح متفاوت  بحث در وجه عام و خاص  و وجه تحلیلی و اعتقادی  آن است.